Nhìn thấy những điều vô hình: Hoạt động con người tác động như thế nào đến các tương tác dịch vụ hệ sinh thái

Chuối Tiêu

04-04-2025

Sham-bird leisurely says: – It is a much shorter distance from here to the human village. There you will find plenty of rice. The unfinished rice is hung out to dry. The children aren’t keen on eating, so food is scattered around the house. Not to mention these people buy new food every week, discarding old stuff. What is there to worry about feeding the Sparrows!? 
Hearing these words, the Sparrows’ eyes brighten. Seeing how Sham-bird is fat and well-off, they immediately believe in him.

Trích “Innovation”; Wild Wise Weird [1]

Trong thế giới ngày càng kết nối hiện nay, thiên nhiên mang lại cho con người nhiều lợi ích đa dạng – được gọi là dịch vụ hệ sinh thái – bao gồm lưu trữ carbon, cung cấp thực phẩm, và tạo ra cơ hội giải trí. Những dịch vụ này hiếm khi hoạt động một cách riêng lẻ; thay vào đó, chúng tương tác với nhau theo những cách phức tạp, có thể hỗ trợ lẫn nhau (tương hỗ) hoặc cản trở nhau (xung đột) [2]. Một nghiên cứu gần đây của Schwantes và cộng sự [3] đã mang đến góc nhìn mới về cách các tương tác này không chỉ được định hình bởi quá trình sinh thái mà còn chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các hoạt động của con người.

Tập trung vào một khu vực cảnh quan ở miền Nam Québec, Canada, nhóm nghiên cứu đã khảo sát sự tương tác giữa sáu dịch vụ hệ sinh thái chính tại hai thời điểm khác nhau. Các dịch vụ này bao gồm: điều tiết carbon từ rừng, sản xuất siro cây phong (maple syrup), chăn nuôi gia súc, hoạt động giải trí như ngắm cảnh và ngắm chim, cùng với sự phong phú của các loài chim. Để phân tích mạng lưới kết nối phức tạp giữa các yếu tố này, nhóm nghiên cứu đã sử dụng một công cụ phân tích mạnh mẽ mang tên Mạng niềm tin Bayes (Bayesian Belief Networks - BBNs). Công cụ này cho phép xây dựng bản đồ các mối quan hệ nhân quả giữa nhiều biến tương tác cùng lúc [4].

Điểm nổi bật của nghiên cứu này là nhấn mạnh đến các tương tác có sự trung gian của yếu tố điều khiển bên ngoài (driver-mediated interactions) – tức là cách mà các yếu tố bên ngoài như đô thị hóa có thể thay đổi mối quan hệ giữa các dịch vụ hệ sinh thái. Ví dụ, nếu chỉ nhìn vào hệ sinh thái mà không xét đến ảnh hưởng của con người, sẽ thấy có sự xung đột trực tiếp giữa việc ngắm chim và lưu trữ carbon. Tuy nhiên, khi đưa yếu tố cường độ hoạt động của con người vào phân tích, ta thấy mối xung đột này thực ra bắt nguồn từ yếu tố trung gian: hoạt động của con người có xu hướng làm tăng cơ hội ngắm chim (do mở rộng không gian và tiếp cận), nhưng lại làm giảm khả năng lưu trữ carbon của hệ sinh thái. Nói cách khác, mối quan hệ này không trực tiếp mà được định hình gián tiếp thông qua một nhân tố chung do con người gây ra.

Những phát hiện của nghiên cứu nhấn mạnh rằng bỏ qua ảnh hưởng của con người có thể dẫn đến những cách hiểu sai lầm nghiêm trọng. Các phân tích dựa trên tương quan truyền thống thường bỏ sót những mối quan hệ gián tiếp và có thể gán nhầm nguyên nhân cho các tương tác trực tiếp giữa các dịch vụ hệ sinh thái. Ngược lại, BBNs mang lại cái nhìn toàn diện hơn, vì chúng cho phép tích hợp các yếu tố bên ngoài như cường độ sử dụng đất, giúp các nhà nghiên cứu phân biệt giữa mối quan hệ nhân quả thật sự và mối quan hệ bị chi phối bởi yếu tố bên ngoài.

Điều này không chỉ có ý nghĩa học thuật mà còn tác động trực tiếp đến thực tiễn quản lý tài nguyên thiên nhiên. Ví dụ, nghiên cứu cho thấy rằng ở những khu vực có mức độ hoạt động của con người cao, cơ hội để ngắm chim bị giảm đi, trong khi khả năng cung cấp dịch vụ chăn nuôi lại tăng lên. Mối xung đột gián tiếp này – được điều khiển bởi cường độ sử dụng đất – sẽ không thể phát hiện được nếu không sử dụng mô hình phân tích có tính đến các yếu tố điều khiển như BBNs.

Cuối cùng, nghiên cứu nhấn mạnh rằng quản lý hệ sinh thái hiệu quả không chỉ là chuyện bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, mà còn là việc hiểu rõ cách các hoạt động của con người đang định hình các mối quan hệ giữa các dịch vụ mà thiên nhiên mang lại [5]. Khi chúng ta tiếp tục chuyển đổi cảnh quan qua đô thị hóa, nông nghiệp và các hoạt động giải trí, việc nhận diện các con đường tác động gián tiếp từ con người đến tự nhiên ngày càng trở nên quan trọng. Những công cụ như BBNs sẽ giúp các nhà hoạch định chính sách và nhà quản lý đất đai có cái nhìn sâu sắc hơn để đưa ra các quyết định bền vững và cân bằng – giữa nhu cầu của con người và sức khỏe lâu dài của các hệ sinh thái mà chúng ta phụ thuộc vào.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Bennett EM, et al. (2009). Understanding relationships among multiple ecosystem services. Ecology Letters, 12(12), 1394-1404. https://doi.org/10.1111/j.1461-0248.2009.01387.x 

[3] Schwantes AM, et al. (2025). Revealing driver-mediated indirect interactions between ecosystem services using Bayesian Belief Networks. Ecosystem Services, 73, 101717. https://doi.org/10.1016/j.ecoser.2025.101717

[4] Dee LE, et al. (2017). Operationalizing network theory for ecosystem service assessments. Trends in Ecology and Evolution, 32(2), 118-130. https://doi.org/10.1016/j.tree.2016.10.011 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267