Vùng núi nóng lên, loài bướm và đa dạng sinh học gặp nạn

Gà Lôi

27-03-2025  

“Two titles of nobility given by Humans are not easy for anyone living on this Earth to obtain. 
[…] species that meets both of the above conditions will be listed as one facing a very high risk of complete extinction and should be included in the IUCN Red List.”

Trích “Titles of Nobility”; Wild Wise Weird [1]

Loài bướm, từ lâu đã được ngưỡng mộ vì vẻ đẹp của chúng, cũng là những chỉ số quan trọng về sự khỏe mạnh của hệ sinh thái. Một nghiên cứu toàn cầu gần đây của Pinkert và cộng sự [2] đã đưa ra đánh giá toàn diện nhất cho đến nay về đa dạng sinh học của loài bướm và hé lộ một thực tế đáng lo ngại: nơi tập trung đa dạng loài bướm lớn nhất nằm ở các vùng núi nhiệt đới và cận nhiệt đới – những hệ sinh thái hiện đặc biệt dễ bị tổn thương trước tác động của biến đổi khí hậu.

Bằng cách khảo sát hơn 12.000 loài trên khắp các châu lục, các nhà nghiên cứu đã xác định được mối tương quan nổi bật giữa sự đa dạng của loài bướm và môi trường sống ở độ cao lớn. Mặc dù núi chỉ chiếm 38% bề mặt đất liền của Trái Đất (không bao gồm các vùng cực), chúng lại hỗ trợ tới 76% các điểm nóng về loài bướm của hành tinh. Những khu vực này không chỉ giàu loài mà còn chứa đựng mức độ đặc hữu và tính độc đáo tiến hóa cao. Đáng báo động là, những điểm nóng đa dạng sinh học này cho thấy sự trùng lặp hạn chế với các khu vực được ưu tiên bảo tồn dựa trên dữ liệu về động vật có xương sống hoặc thực vật, cho thấy một khoảng trống đáng kể trong các chiến lược đa dạng sinh học toàn cầu hiện tại [2].

Sự phụ thuộc của loài bướm vào các vùng nhiệt độ ổn định và sự đồng tiến hóa với các loài cây chủ đặc biệt khiến chúng đặc biệt nhạy cảm với sự ấm lên [3,4]. Nghiên cứu dự đoán rằng đến năm 2070, có tới 64% các hốc sinh thái nhiệt độ (temperature niches) duy trì quần thể bướm nhiệt đới có thể biến mất. Sự suy giảm này đặc biệt đáng lo ngại ở các vùng núi, nơi các dải khí hậu hẹp cung cấp không gian hạn chế cho các loài di cư lên cao hơn. Trong những cảnh quan như vậy, núi có thể chuyển từ nơi trú ẩn đa dạng sinh học (biodiversity refuges) thành bẫy sinh thái (ecological traps).

Một khía cạnh đặc biệt đáng chú ý của nghiên cứu này là cách tiếp cận đa chiều đối với đa dạng sinh học, tích hợp sự phong phú của loài, độ hiếm của phạm vi phân bố và sự đa dạng di truyền loài. Kết quả cho thấy rằng các khu vực giàu lịch sử tiến hóa thường không trùng lặp với các khu vực có số lượng loài cao, làm nổi bật sự phức tạp của việc thiết lập các ưu tiên bảo tồn. Ngoài ra, các mô hình đa dạng của loài bướm cho thấy sự phù hợp hạn chế với các nhóm sinh vật được nghiên cứu kỹ hơn như động vật có vú, chim và thậm chí cả các loài côn trùng khác như kiến, làm nổi bật các động lực sinh thái khác biệt định hình sự phân bố của côn trùng [2].

Việc bảo tồn đa dạng sinh học côn trùng – đặc biệt ở các vùng núi – đòi hỏi hành động ngay lập tức và có mục tiêu. Những vùng cao nguyên này không chỉ đóng vai trò là nơi chứa đựng sự đa dạng của loài bướm mà còn là tiền tuyến then chốt trong việc duy trì khả năng phục hồi sinh thái trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Mở rộng các biện pháp bảo vệ ở các khu vực dễ bị tổn thương này và tích hợp dữ liệu về côn trùng vào các khuôn khổ bảo tồn toàn cầu là điều cần thiết để bảo tồn mạng lưới sự sống mỏng manh và liên kết trên Trái Đất [5].

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Pinkert S, et al. (2025). Global hotspots of butterfly diversity are threatened in a warming world. Nature Ecology & Evolution. https://www.nature.com/articles/s41559-025-02664-0 

[3] Kawahara AY, et al. (2023). A global phylogeny of butterflies reveals their evolutionary history, ancestral hosts and biogeographic origins. Nature Ecology & Evolution, 7, 903-913. https://www.nature.com/articles/s41559-023-02041-9 

[4] Chazot N, et al. (2021). Conserved ancestral tropical niche but different continental histories explain the latitudinal diversity gradient in brush-footed butterflies. Nature Communications, 12, 5717. https://www.nature.com/articles/s41467-021-25906-8 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267