Đan xen thiên nhiên vào cuộc sống: Nghệ thuật của phụ nữ Chagga hé lộ mối liên kết sâu sắc với môi trường

Gà Đông Tảo

06-04-2025

[…] her ethereal attire earns her the title of “Dreamy Wings.” Her entire being is like an ethereal painting, a playful creation of nature using colors, lines, dots, strokes, and patches. One can only exclaim, “Absolutely enchanting. Is this real or an illusion?”

Trích “The Philosophy of Awakening”; Wild Wise Weird [1]

Tại vùng núi Kilimanjaro của Tanzania, phụ nữ Chagga duy trì một mối quan hệ sâu sắc và đa chiều với thiên nhiên—một mối quan hệ vượt xa giá trị vật chất hay lợi ích kinh tế đơn thuần. Một nghiên cứu gần đây của Pearson và cộng sự [2] đã khám phá những kết nối này thông qua các phương pháp tiếp cận dựa trên nghệ thuật (arts-based methodologies), cho thấy cách tiếp cận mang tính quan hệ (relational approaches) có thể làm sâu sắc và đa dạng hóa khoa học và chính sách về phát triển bền vững.

Dựa trên tinh thần nữ quyền gắn với đạo lý chăm sóc (feminist ethos of care), nghiên cứu triển khai các hoạt động nghệ thuật mang tính tham gia—bao gồm vẽ, kể chuyện, thơ ca và hát—trong các cuộc thảo luận nhóm với 33 phụ nữ Chagga đến từ hai ngôi làng. Thông qua các thực hành sáng tạo này, những người phụ nữ thể hiện cách họ gắn bó, tương tác và trân trọng thiên nhiên trong đời sống hằng ngày.

Kết quả nghiên cứu cho thấy các kết nối của phụ nữ Chagga với thiên nhiên trải rộng trên năm chiều giá trị được xác định bởi Ives và cộng sự [3]: vật chất, trải nghiệm, nhận thức, cảm xúc, và triết lý. Kết nối vật chất thể hiện qua việc khai thác thực phẩm, nước và vật liệu xây dựng thông qua hệ thống nông lâm kết hợp (agroforestry) và truyền thống ẩm thực. Sự gắn bó trải nghiệm hình thành từ công việc canh tác hàng ngày và tiếp xúc trực tiếp với đất đai. Kết nối nhận thức và triết lý thể hiện trong các relational values như tinh thần quản lý tài nguyên (stewardship), tính đối ứng (reciprocity), thẩm mỹ, và bản sắc văn hóa—những giá trị gắn chặt với truyền thống Chagga. Các kết nối cảm xúc—từ niềm tự hào và lòng biết ơn đến nỗi buồn và sự thất vọng—cũng được bộc lộ, đặc biệt khi đối mặt với biến đổi môi trường như nạn phá rừng hoặc sự mở rộng của độc canh.

Trong bối cảnh này, nghệ thuật không chỉ là phương tiện biểu đạt mà còn là một công cụ nghiên cứu mạnh mẽ—có khả năng khám phá những tri thức mang tính trải nghiệm, phi ngôn ngữ vốn thường bị loại trừ trong các phương pháp khoa học truyền thống. Bằng cách đặt người tham gia vào trung tâm của quá trình sáng tạo, nghiên cứu tôn vinh các hệ tri thức bản địa (Indigenous knowledge systems) và tạo điều kiện để phụ nữ Chagga giành lại quyền tự chủ trong diễn ngôn—vốn bị lu mờ trong bối cảnh gia trưởng lịch sử.

Quan trọng hơn, nghiên cứu thách thức các khung định giá môi trường mang tính cơ giới và duy lý phổ biến trong tư duy phương Tây. Thay vì chỉ xem thiên nhiên như một nguồn tài nguyên, nghiên cứu đề xuất thừa nhận các giá trị đa dạng và mang tính quan hệ—trong đó thiên nhiên được hiểu như một đối tác sống động, cùng hình thành nên bản sắc văn hóa, sinh kế và đời sống hàng ngày [4].

Phát triển bền vững cần được đặt nền tảng trong các mối quan hệ—giữa con người với nhau và giữa con người với thế giới vượt lên con người (more-than-human world) [5]. Bằng cách công nhận và nâng cao những kết nối sâu sắc, mang tính văn hóa và cảm xúc—đặc biệt là tiếng nói của phụ nữ, những người đóng vai trò trung tâm trong bảo vệ đất đai—chúng ta tiến gần hơn đến những tương lai môi trường bao trùm, đạo đức và có tính chuyển hóa. Những biểu đạt sáng tạo của phụ nữ Chagga là lời nhắc mạnh mẽ: sức khỏe của hành tinh gắn chặt với sự sống động của các mối liên kết văn hóa và cảm xúc mà chúng ta dành cho thiên nhiên.

Tài liệu tham khảo

[1] Vuong QH. (2024). Wild Wise Weird. https://www.amazon.com/dp/B0BG2NNHY6/

[2] Pearson J, et al. (2025). Chagga women´s connections with nature: fostering relationality through arts-based methods. Ecosystems and People, 21(1), 2459108. https://doi.org/10.1080/26395916.2025.2459108

[3] Ives CD, et al. (2018). Reconnecting with nature for sustainability. Sustainability Science, 13(5), 1389-1397. https://doi.org/10.1007/s11625-018-0542-9 

[4] Chan KM, et al. (2018). Editorial overview: Relational values: what are they, and what’s the fuss about? Current Opinion in Environmental Sustainability, 35, A1–A7. https://doi.org/10.1016/j.cosust.2018.11.003 

[5] Nguyen MH. (2024). How can satirical fables offer us a vision for sustainability? Visions for Sustainability. https://ojs.unito.it/index.php/visions/article/view/11267